Nieskomplikowane narzędzi chirurgiczne były już stosowane w czasach prehistorii. Znaczny rozwój instrumentarium chirurgicznego nastąpił w okresie renesansu, co wiązało się z poznaniem anatomii człowieka dzięki przeprowadzaniu sekcji zwłok. Narzędzia były wykonywane z różnych metali i ich stopów. Na początku XX wieku zaczęto stosować stal nierdzewną. Współczesny trend to stosowanie jak najmniej inwazyjnych narzędzi, jednak narzędzia do chirurgii otwartej wciąż stanowią nieodzowną część instrumentarium chirurgicznego.
Ze względu na funkcjonalność, narzędzia chirurgiczne możemy podzielić na:
- Narzędzia tnące
- Narzędzia chwytające
- Narzędzia przemieszczające
- Narzędzia kłujące
- Narzędzia inne (uderzające, zgłębiające, naciągające)
Narzędzia chirurgiczne tnące
Podstawowym narzędziem tnącym jest skalpel (zwany również nożem chirurgicznym), przeznaczony do przecinania skóry oraz innych tkanek miękkich.
Ze względu na budowę ostrza dzielimy je na brzuszaste i ostrokończaste.
Popularne są również skalpele z wymiennym ostrzem.
Wśród podstawowych narzędzi operacyjnych nie może zabraknąć nożyczek chirurgicznych. Nożyczki chirurgiczne służą do przecinania tkanek miękkich.
Części robocze mogą mieć końce tępe, tępo-ostre oraz ostre. Kształt i rozmiar części roboczej oraz długość całkowita jest uzależniona od rodzaju przeprowadzanej operacji.
Chirurg podczas operacji może używać od kilku do kilkunastu rodzajów nożyczek.
Do popularnych narzędzi tnących należą również różnego rodzaju nożyce do cięcia żeber i kości, odgryzacze kostne oraz nożyce do cięcia gipsu.
Narzędzia chirurgiczne chwytające
W każdym zestawie narzędzi chirurgicznych nie może zabraknąć również popularnych narzędzi chwytających.
Do popularnych narzędzi operacyjnych chwytających zaliczamy: pincety, różnego rodzaju kleszczyki
i kleszcze oraz imadła do igieł chirurgicznych (igłotrzymacze).
W praktyce klinicznej rozróżniamy 2 rodzaje pincet ogólnochirurgicznych: Pincety anatomiczne i pincety chirurgiczne (z ząbkami).
Pincety anatomiczne służą głównie do chwytania delikatnych tkanek. Posiadają zazwyczaj nacięcia na powierzchniach roboczych zapewniające delikatny chwyt tkanek. Pincety chirurgiczne z ząbkami służą do chwytania twardych tkanek oraz przytrzymywaniu brzegów tkanek podczas zszywania.
Popularnymi pincetami są również pincety atraumatyczne posiadające specjalne nacięcia zmniejszające krwawienie podczas operacji.
Innym popularnym narzędziem chwytającym jest igłotrzymacz, potocznie zwany imadłem.
Na rynku jest obecnych wiele modeli igłotrzymaczy Najpopularniejsze to:
- Igłotrzymacze Hegar- z uchwytem nożyczkowym
- Igłotrzymacze Mathieu- z uchwytem w kleszczowym
- Igłotrzymacze mikrochirurgiczne- z uchwytem sprężynowym
Igłotrzymacze posiadają zazwyczaj specjalne twarde wkładki z węglika wolframu lub powłoki zapobiegające ślizganiu igły.
Do narzędzi chwytających zaliczamy również różnego rodzaju kleszcze chirurgiczne. Kleszczyki naczyniowe należą do grupy kleszczyków chirurgicznych, które są wykorzystywane do zamykania naczyń krwionośnych lub jelit. Wśród kleszczyków chirurgicznych wyróżnia się klemy miękkie (naczyniowe albo jelitowe) oraz twarde jak np. Kocher czy Pean. Kleszcze Kochera także dzielą się na jelitowe lub naczyniowe. Jeśli chodzi o kształt kleszcze naczyniowe mogą być zagięte lub proste.
Narzędzia chirurgiczne rozwierające
Najpopularniejszymi narzędziami rozwierającymi są haki chirurgiczne typu Kocher lub Farabeuf mające postać jednostronnego lub dwustronnego pojedynczego haka, służące do ręcznego rozciągania i przytrzymywania ran oraz jam ciała w celu ekspozycji pola operacji.
Bardzo popularnymi rozwieraczami są rozwieracze automatyczne np. model Weitlaner zbudowany z uchwytu nożyczkowego ze specjalna zapadką umożliwiającą zablokowanie haków w określonej pozycji. Haki takiego rozwieracza mogą być zakończone tępo lub ostro, i mieć różna ilość zębów.
Narzędzia ortopedyczne
Instrumentarium chirurgiczne najczęściej używane przez ortopedów to głównie podważki/dźwignie kostne, młotki ortopedyczne, skrobaczki kostne, dłuta oraz osteotomy, pilniki kostne.
Do poszczególnych zabiegów ortopedycznych stosowane są często zestawy narzędzi chirurgicznych dedykowanych do danej procedury, np. zestaw narzędzi do wszczepiania endoprotezy stawu biodrowego.
Producent narzędzi chirurgicznych wielokrotnego użytku musi zwrócić szczególna uwagę na cechy narzędzi związane z aspektem ich wielokrotnego użytkowania takimi jak: konstrukcja umożliwiająca łatwe mycie, dezynfekcję i sterylizację oraz odpowiednie materiały, które nie zmieniają swych właściwości po procesach przygotowania do ponownego użycia. W trakcie przygotowania narzędzi do ponownego użycia należy ściśle przestrzegać instrukcji producenta.